Αμυνθείτε... παρακαλώ!

• 
  Του Καθηγητή Γιώργου Πιπερόπουλου

Η καθημερινή πραγματικότητα της ζωής μας μέσα στα πολύβουα, πολυπρόσωπα και συνάμα απρόσωπα αστικοβιομηχανικά μας κέντρα και μαζί οι αμέτρητες χαρές, πίκρες, συγκρούσεις, απογοητεύσεις και πιέσεις ψυχοσυναισθηματικής και κοινωνικοοικονομικής φύσεως ασκούν πάνω μας συνεχές και ανελέητο στρες. Και, όμως, παρά το έντονο στρες που δεχόμαστε, οι περισσότεροι φαίνεται ότι « ...τα φέρνουμε βόλτα» επώδυνα μεν αλλά αποτελεσματικά και συνεχίζουμε τη ζωή μας ανταποκρινόμενοι στις υποκειμενικές και αντικειμενικές υπαρξιακές και κοινωνικές απαιτήσεις.

Στο ψυχολογικό μας οπλοστάσιο συγκαταλέγονται οι αποκαλούμενοι μηχανισμοί άμυνας του ΕΓΩ που λειτουργούν σε υποσυνείδητο επίπεδο και στοχεύουν στη διατήρηση της ισορροπίας και ακεραιότητας του συστήματος προσωπικότητάς μας. Στο μέτρο που οι διάφοροι μηχανισμοί άμυνας λειτουργούν αποτελεσματικά το άτομο διαπιστώνει υποκειμενικά, και οι τρίτοι επιβεβαιώνουν αντικειμενικά, ότι βρίσκεται σε κατάσταση ψυχοσυναισθηματικής ισορροπίας αποκλείοντας νευρωσικά ή ακόμη και πιό σοβαρά ψυχολογικά επεισόδια.

Ας ρίξουμε μια σύντομη ματιά σε μερικούς μηχανισμούς άμυνας του ΕΓΩ.

H «απώθηση» ή «καταπίεση» είναι ο πρώτος αμυντικός μηχανισμός που επιστρατεύουμε για την προστασία μας από ανεπιθύμητες σκέψεις, επιθυμίες και συγκρούσεις που υπάρχουν στο υποσυνείδητό μας και δεν τα συνειδητοποιούμε καθώς κάτι τέτοιο θα μας απειλούσε με ψυχική διαταραχή. Ψυχοδυναμικά, ξεκινόντας από τον πατέρα της ψυχανάλυσης Δρα Σίγκμουντ Φρόϋδ, ο μηχανισμός της απώθησης θεωρείται ότι λειτουργεί και υπάρχει σε κάθε περίπτωση ψυχικής διαταραχής. Η θεώρηση του μηχανισμού απαιτεί να δούμε το καταπιεσμένο, το απωθημένο, ψυχοσυναισθηματικό υλικό ως υπάρχον δυναμικά στο υποσυνείδητό μας από το οποίο προσπαθεί να ξεφύγει και συχνά το πετυχαίνει ακολουθόντας ένα άλλο δρόμο έκφρασης από τον αρχικό που οδήγησε στην καταπίεσή του, στην απώθησή του στο υποσυνείδητο.

Σε μία περιγραφική αναλογία θα μπορούσαμε να πούμε ότι ο μηχανισμός άμυνας της "απώθησης" λειτουργεί όπως ο μηχανισμός άμυνας απέναντι σε μιά ανοιχτή φωτιά. Αποφεύγουμε δηλαδή να ακουμπήσουμε μιά καυτή επιφάνεια γιατί γνωρίζουμε ότι θα μας προξενήσει πόνο και πληγές.Με την ίδια λόγική αποφεύγουμε μιά συγκεκριμένη ψυχοσυναισθηματική κατάσταση απωθώντας την στο υποσυνείδητό μας.

Υπάρχει στην ψυχοδυναμική θεωρία η άποψη ότι ο μηχανισμός της απώθησης είναι ένας από τους λιγότερο ολοκληρωμένους μηχανισμούς προσαρμογής στην πραγματικότητα και διατήρησης της ψυχικής μας ισορροπίας. Αυτό συμπεραίνεται από το γεγονός ότι ο μηχανισμός δεν επιλύει ένα συγκεκριμένο πρόβλημα αλλά βοηθά να κρατηθεί "καταπιεσμένο" κάποιο ανεπιθύμητο υλικό το οποίο όμως θα συνεχίσει, όπως είπαμε παραπάνω, να επιδιώκει έκφραση έστω και με άλλη μορφή. Συχνά μάλιστα βλέπουμε άτομα τα οποία εξ αιτίας της απώθησης κάποιου υλικού βρίσκονται σε χειρότερη ψυχική κατάσταση καθώς διογκώνεται το απωθημένο υλικό.

Υπάρχουν ενδιαφέρουσες παραλλαγές της συχνότητας στη χρήση του μηχανισμού απώθησης από άτομο σε άτομο και από ερευνητικές προσπάθειες συμπεραίνουμε ότι οι διαφορές ξεκινούν από την παιδική ηλικία στην οποία το άτομο μαθαίνει να συμβιβάζεται απωθώντας στο υποσυνείδητό του ανεπιθύμητες καταστάσεις και συναισθήματα.

Η «μετατόπιση» μεταθέτει την πραγματική υποσυνείδητη σύγκρουσή μας, την πηγή του άγχους μας, σε κάποια άλλη αιτία την οποία μπορεί πιό εύκολα να δεχθεί το ΕΓΩ μας.

Η «παλινδρόμηση» ή και επιστροφή μας πάει πίσω σε προγενέστερες "ευτυχισμένες" και ανέμελες ίσως εποχές της εξελικτικής μας πορείας. Με ελάχιστη προσπάθεια μπορούμε θυμηθούμε εύκολα πόσες φορές όταν η τρέχουσα πραγματικότητα μας πίκρανε επιλέξαμε να επιστρέψουμε σε κάποια συμπεριφορά, συνήθειες και χούγια του παρελθόντος ικανοποιόντας μέσα από μιά παλινδρόμηση τις ψυχοσυναισθηματικές μας ανάγκες.

Η «προβολή» είναι ο μηχανισμός που βοηθά να αρνηθούμε την υποκειμενική πηγή του άγχους ή του στρες της ζωής μας και μεταθέτουμε τα προβλήματά μας σε εξωγενείς αιτίες, πρόσωπα ή καταστάσεις. Οσα δηλαδή συμβαίνουν μέσα στον δικό μας ψυχοσυναισθηματικό κόσμο εμείς τα "προβάλλουμε" προς τα έξω και δικαιολογούμεθα ότι από εκεί προέρχεται ο προβληματισμός μας.

Η «άρνηση της πραγματικότητας» βοηθά να πιστέψουμε ότι κάποια απειλή ή ένα ψυχικό πρόβλημα απλούστατα...δεν υπάρχει! Πρόκειται, όπως το θέλει ο λαός μας, για στρουθοκαμηλισμό, όπου το εξωτικό πουλί αντιμετωπίζοντας έναν εμφανή κίνδυνο βυθίζει το κεφαλι του στην άμμο και πιστεύει ότι αυτός ο κίνδυνος δεν υπάρχει πιά αφού δεν είναι...ορατός!.

Ο «σχηματισμός αντίδρασης» βοηθάει το άτομο το άτομο να αποσοβήσει τον ψυχοσυναισθηματικό κίνδυνο που του προξενεί κάποιο ισχυρό υποσυνείδητο πρόβλημα δραστηριοποιόντας το στην ακριβώς αντίθετη κατεύθυνση συμπεριφοράς. Εδώ χρειάζεται να ειπωθεί ότι ο μηχανισμός διακρίνει εκείνα τα άτομα που δείχνουν «υπέρμετρο ζήλο» ή ακόμη γίνονται «φανατικοί» ενάντια σε μιά κατάσταση την οποία, στο υποσυνείδητό τους θα ήθελαν να έχουν αλλά τους σταματούν οι ψυχολογικές τους αναστολές (π.χ. υπάρχουν άτομα που κάνουν φανατικό πόλεμο κατά των πορνό ενώ, υποσυνείδητα τα εγκρίνουν και ίσως τα απολαμβάνουν στα....κρυφά.]

Η αποζημίωση ή και "αντιστάθμιση ή αντιρρόπηση" στοχεύει στο να εξαλείψει από το συνειδητό του ατόμου τις καταλυτικές και διαλυτικές επιπτώσεις κάποιου συγκεκριμένου μειονεκτήματός μας καθώς το ωθεί με ορμή και ζήλο στην ανάπτυξη ακριβώς αντίθετων δραστηριοτήτων . Ετσι, π.χ το άτομο με εμφανή την έλλειψη αθλητικών, μυοσκελετικών ικανοτήτων, ωθείται συχνά να γίνει αθλητικογράφος ή διανοούμενος. Βέβαια αυτό δεν ισχύει για όλα τα άτομα που είναι διανοούμενοι ή αθλητικογράφοι αλλά εμηνεύει πράγματα που φαίνονται σε μιά πρώτη επιπόλαια ματιά. ανεξήγητα.

Υπάρχουν συνάνθρωποί μας που εθίζονται, για πολλούς και διάφορους λόγους, στην υπερβολική χρήση μερικών μόνο συγκεκριμένων μηχανισμών μείωσης του άγχους και στρες της καθημερινής μας ζωής με αποτέλεσμα σε κάποια δεδομένη στιγμή να υφίστανται μιά ψυχοσυναισθηματική υπερκόπωση καθώς μεταφορικά «καίνε τις αντιστάσεις τους...»

Πάνω στο θέμα αυτό ίσως θα πρέπει να επανέλθω με άλλο άρθρο στα αγαπημένα και φιλόξενα blogs...